1801–1900

1811  1821  1831  1841  1851  1861  1871  1881  1891

1807

Danmark-Norig kom i krig med britarne. Det vart matmangel i Norig, då det var vanskeleg å få varer frå Danmark grunna britisk blokade.

1808

Det var stor matmangel, og folk måtte til å eta borkebrød um veteren.

1812

Det vart u-år, med enno større matmangel som resultat. Det vart so gale at folk måtte til å eta borkebrød att. Mange svalt i hel, i byarne sopass mange at dei byrja nytta massegraver.

1814

Sambandet med Danmark var slutt, og 17. mai dette året fekk Norig eigi grunnlog (skrivi på dansk!!). Men Norig vart ikkje fritt lenge, seinare same året måtte landet gå i samband med Sverik; då krigen med Sverik enda 14. august etter å ha halde på sidan 26. juli. Dei tvo landi fekk no felles konge, nokot dei ogso hadde hatt tidlegare: i 1319 – 1343 og i 1449 – 1450. Men kongen var ikkje konge yver Sverik og Norig, han var konge yver Sverik og konge yver Norig. Landi var nokso sjølvstendige; det var stort sett berre utanrikssakerne (styrt av svenskarne) dei hadde felles. Grunnlogi vart endra 4. november.
        Norig fekk no for fyrste gong sin eigen hovudstad: Christiania (1877/97: Kristiania, 1925: Oslo).
        Og — no skulde vel folk få det mykje betre? Tja, iallfall ikkje finnarne (lapparne el. “Sabme”) og kvænarne (“Suomer”), dei fekk det vel jamnt verre. Det same galdt ogso tatrane som for ikring i landet. Og alle andre som skilde seg ut, slik som fangar og psykisk sjuke. Me kann nemna: vitlaust lange straffar for små brotsverk, daudsstraff, tortur i fengsel, lobotomering, tvangssterilisering, born som vart tekne frå foreldri utan at det var grunnlag for det, og mangt meir.
        På dette bel hysa Norig ikring 900 000 ibuarar.

Lærdalsøren kl. 5. Fattigdom og skitten, de mange små, halvnakne børnene og en mengde løs-griser og hunder som fates alle steder, overraskedet oss meget, så vi barre ønsket å komme derifra hurtigst mulig.

Frå Fredrik Meltzer si dagbok. 

1816

Det vart no ei voldsom drikking av dårleg brennevin til alle måltider, og mange hadde til og med med seg ei flaske på nattbordet. Spesielt gale var det i byarne. Mange hadde i seg yver ein halv liter dagleg. Og i helgarne drakk dei seg so nedåt at dei ikkje greidde møta på arbeid måndagen, slik at arbeidsveka i praksis starta tys­dagarne.
   Slik heldt dei fram til rundt 1845, då det vart innført strengare reglar for produksjon og inntak, for å prøva rå bot med uvesenet.

Stortinget i 1815-16 gav ei lov um fri brennevinsbrenning på gardane. Dei visste ikkje kva dei gjorde då, endå so velmeint det var. Den frie brennevinsbrenningi førde til ei “studrikking” som alle stader skapte økonomisk nedgang og kulturell attergang. Dei drakk dårleg laga brennevin til alle helgar og ved alle høve. I joli gjekk karmennene i flokk og fylgje frå hus til hus i grendi, tømde fyrst brennevinsankaren, so øltunna, dreiv på til dei låg der. Dei fyrste 30 åri etter 1814 var ei tungtid og ei låktid for folket i Sogn òg.

Olav Hoprekstad: Norske Bygder; Sogn: Landet og folket 1937. 

1823

Jostedølerne hadde bispevisitas, og biskopen skreiv ned sine upplevingar frå reisa. Han reiste til Jostedalen frå Dale (via Dalsdalen og Vigdalen), og so attende via Røneid.

BEMÆRKNINGER PAA EN REISE I SOGN OG SØNDFJORD 1823.
Fra Dale Prestegaard i Lyster til Justedalens Prestegaard er vel ikke mere end 3 Mile, men man gjør dog vel i at passe Tiden, og ikke begive sig for silde paa Veien. For os gik imidlertid en Deel af Morgenstunden bort, inden Hestene kom, bleve mønstrede, sadlede og kløvede ɔ: paalæssede det Gods man  

1825

Dei fyrste 52 norske emigrantarne reiste frå Stavang til New York.

1830

Midtpartiet på gamlefjøsen i Erik–Larsgarden vart bygd, av gråstein. Her var det plass til sauder i heile tri høgder.

Til Gaupne Sogn hører ogsaa fjelddalen, Leerdal, der fra Justedals-Dalen, en Miil fra Søen, skjærer sig op i N. V. til Bræen og har nogle faa Gaarde.

Jens Kraft: Topografisk-Statistisk Beskrivelse over Kongeriget Norge: Det Vestenfjeldske Norge. 

1838

Luster kommune vart skipa.
   Kommunen hadde tri offentlege vegjer: Røneid — Jostedal grense, Eide — Optun og Kvåle — Næs.

1842

Banden og Sværgen kan derimot umulig drives videre end her; de frygteligste Eder, som noget Menneske kunde optænke, ere her fuldkommen gjængse og bruges uafladelig, ikke blot i Hidsighed men endog i den venligste Samtale.

Ivar Aasen i Lærdal. 

1848

Det vart laga til køyreveg millom Marifjøra og Sogndal. Fram til no hadde det berre vore rideveg med bruer der det trengdest.

Kårstova i Erik–Larsgarden vart flytta upp frå Alsmo. Der ho vart uppsett hev ho sidan stade, og er vel i dag den stova som hev halde seg lengst i ro på same staden i Leirdalen. Andre bygningar som hev stade enno lenger i ro er smia i Erik-Larsgarden og kanskje ogso stabburet i Andersgarden.

På dette bel vart husmannsplassen Halvorsplassen lagd ned. Jordi gjekk attende til Erik-Larsgarden, og stova, kalla Gunnildastova, vart flytta inn i Røysi.

1854

Norigs fyrste jarnveg, frå Kristiania til Eidsvoll, vart opna.

1856

91. Leirdal. Udt. lei`rdalen. -Lerdall 1611. 1666. Leerdahl 1723.
   GN. 90 og 91 ligge ved en og samme Elv, Tunsbergdalens Afløb, og antages NE. S. 142 at indeholde som 1ste Led Elvenavnet Leira (Lerelven), tidligere altsaa henholdsvis *Leirumór og *Leirudalr. Navnene kunde dog ligesaa godt hentyde til Jordbunden paa Stedet; men ialfald ved Leirmo skal der ikke være leret Grund.

O. Rygh: Norske Gaardnavne b 12 s 25. 

1858

Det vart sett inn eimskip for frakt av passasjerar og gods i fast rute millom Marifjøra og Bergen. Når det var is på fjorden, gjekk båten so langt han kom, og so fekk passasjerarne ganga på isen resten av vegjen, eller dei vart sette av på næraste isfrie stoppestad.

1860

På dette bel flytta dei fleste bruki sumarstølen sin til Tverradalen.

Husmannsplassen Holåkerlege vart lagd ned, og jordi gjekk attende til Pergarden.

REISEPASS.  Fram til dette året måtte ein hava pass ogso innomlands når ein skulde på rek. So skulde ein sogning taka seg ein tur til Bergen, måtte han fyrst skaffa seg reisepass.

1862

Ottebakken vart lagt ned, og jordi gjekk attende til Pergarden.

1865

Lyster Sparebank vart skipa.

1867

Dette året byrja detaljmålingarne av Jostedalsbreden. Premierløitnant H. L. Lund arbeidde på sudaustsida av breden, millom anna i Leirdalen, kartla Tunsbergdalsbreden og arbeidde seg nordyver til Krundalen.

1869

Tunsbergdalsbreen, midtere og nedere del, sett fra Mørkedalsskaret. (Apparatet rettet omtr. mod S.) 22. aug. 1869.

1870

Andersgarden og Leirmo flytta sumarstølarne sine frå Tverradalen til Skardet.

Fjøsen i Erik–Larsgarden vart påbygd i vestenden.

Det var på dette bel utskifting i Leirdalen.

Andersgarden og Pergarden. Husi i Pergarden vart flytta vel 100 meter nord­austyver i samband med utskiftingi. Stove­huset, frå byrjingi av 1800-talet, stod omtrent der kår­stova i Anders­garden stend no, og vart uppatt­sett innanfor det noverande stove­huset i Per­garden. Stabburet vart uppattsett millom det no­verande stove­huset og vegjen.

På dette bel vart det sett upp ei stova på det som vart husmannsplassen Kjøtneshaugen (Haugen 5). Tomti høyrde til Andersgarden.

Løypestrengen kom no i handelen, og gjorde arbeidet mykje lettare på mange brattlendte gardsbruk, ved at dei kunde strengja ned høy og lauvkjervar frå utmarksslåtten. Men i Leirdalen, der det var bra flatt, vart vel løypestrengen mest nytta til vedbører frå hogstteigane på burtsida av elvi, og då på eit langt seinare tidspunkt.

1871

Gardarne i 1871.
Her kann du sjå gardarne i 1871.  

På dette bel vart stovehuset i Andersgarden flytta upp frå der gamlefjøsen no stend til der stovehuset i Pergarden fyrr hadde vore.

1872

Røneid.

Fotograf: Knud Knudsen.

1874

Husmannsplassen Hola vart lagd ned.

1875

Dette året vart det slutt med skilling og ort, og ein gjekk yver til krunor og øyre.

Perhaugen vart ein del av Rasmushaugen.

Husmannsplassen Krabbehaugen 1 vart lagd ned. Jordi gjekk attende til Andersgarden.

1877

Lyster lægedistrikt

Ifølge kgl. resl. af 20de januar og 26de September 1877 er fra 23de August 1877 en del af Indre Sogns lægedistrikt oprettet til et nyt, Lyster lægedistrikt (Lyster herred, Jostedal herred, Urnes, Joranger og Fet sogne af Hafslo herred samt gaarden Ytre Kroken i Solvorn sogn).

Norges Land og Folk. 

Dette året kunde ein for fyrste gong køyra millom Røneid og Alsmo.

Husmannsplassen Krabbehaugen 2 vart lagd ned, og jordi gjekk attende til Andersgarden.

1878

Dei gamle uthusi i Pergarden vart rivne, og det vart uppattsett ein ny stor fjøs.

1880

Myklemyr. Fotograf: Axel Theodor Lindahl / Norsk Folkemuseum. Parti ved Jostedal kyrkje. Fotograf: Axel Theodor Lindahl / Norsk Folkemuseum.

Vegjen gjennum Røneidsberget vart ferdig. Det vart sett upp bru millom Røneid og Gaupne. Fyrr den tid var det ein som rodde folk yver.

Stovehuset i Erik–Larsgarden vart flytta nokre meter uppyver, omvølt og snudd med brystet frametter dalen.

Fjøsen i Erik–Larsgarden vart påbygd i austenden.

Opfindelser i Amerika.
☛  For længere Tid siden blev der givet Patent paa en Vegt, som anbragtes paa Kjørenes Haler, naar de melkedes, for at beskytte dem, som melkede.
☛  Mod Snorking blev der opfundet et Apparat, som bestod i et krumt Rør fra Munden til Øret, hvor det udmundede i en Trompet. Opfinderen mente, at der vil lyde et Trompetstød i Snorkerens Øre, og at han vilde vækkes derved.
☛  En Opfinder søgte Patent paa firkantede Kanonkugler.

Norsk Familjeblad s. 63. 

En ny Motor til Smaabedrift.
   Man har længe følt Savnet af en liden, sikker og let haand­terlig Motor, ind­rettet til hus­brug og skikket til at drive smaa Maskiner af for­skjellig Beskaffenhed, og vi kan idag efter Jnd. & P. T. bringe vore Læsere Tegningen af en saadan, som nu er temmelig udbredt.  Tyson Motor har adskillige nye Egen­skaber, som vel er værd at lægge Mærke til.  Det er en Damp­maskine med en Damp­udvikler, som ikke kan eksplodere, og uden Damp­maaler, Vand­maaler eller Sikker­heds­ventil, og dens kjedel eller damp­udvikler har kun ⅟50 Del af det Rumfang, som en almindelig Kjedel til samme Maskine vilde indtage.  Til de mindre af disse Maskiner kan som Brændsel benyttes enten Gas, Petroleum eller Gasolin, til de større maa anvendes Kul og Ved.  Den Omstændig­hed, at denne maskine er fuldstændig farefri, selv i den uerfarnes Haand, taler yderligere til dens Fordel.  Den kan benytter af enhver Dame, som forstaar at bruge en Sy­maskine.  Den er vakkert udstyret og kan stilles overalt, i Daglig­stue, Sove­kammer, Sal eller Kjøkken, og anvendes til at drive Sy­maskiner, Strikke­maskiner, kort sagt enhver lettere Maskine, som bruges i Huset; ligesom den ogsaa kan bruges til at drive Kaffe­kværner, Bogtryk­presser, Drejer­bænk, eller enhver anden Maskine, som bevæges ved Haand- eller Fodkraft.  Den ene af vore Tegninger viser en saadan ny Motor i sin almindelige Skikkelse, den anden dens Anvendelse til at drive en Sy­maskine.  Den her viste Motor er af de mindre, men der vil snart blive gjort nogle af større Dimensioner, som kan tjene til at drive større Maskinerier.

Norsk Familjeblad s. 109. 

   Iskremseljar i Iran.

1881

Det vart bygd ny fjøs på Rasmushaugen på dette bel.

William Cecil Slingsby og Johannes Vigdal gjekk upp mesteparten av Tunsbergdalsbreden og upp til Høgste Breakulen. Vidare ned den stupbratte og uppsprukne Kjenndalsbreden til Nesdal i Loen.

Tunsbergdal to Loendal.
On Sunday August 14th Vigdal joined me at Skjolden for a long campaign. I knew he was plucky, from an account given me by Mr. Puckle, who with Vigdal had followed my steps on the Riiensbræ and there ex­perienced adventures, which are to be found described in the  

På dette bel vart stovehuset på Rasmushaugen flytta ned i Pergarden, der det vart kårstove, og i dag stove­hus. Den gamle husmannsstova i Hola vart so flytta upp på Rasmushaugen og sett upp att på same tufti, i nedkant av der vegjen i dag svingar upp i tunet.

1885

Stortinget vedtok at Landsmålet (Høgnorsk) skulde jamstillast med Riksmål: «Regjeringen anmodes om at træffe fornøden Forføining til, at det norske Folkesprog som Skole- og officielt Sprog sidestilles med vort almindelige Skrift- og Bogsprog.»

1886

Det var storflaum frå Brimkjedlen omtrent dette året. (Ut frå det som stod i Bergens Tidende 11/9 1926, sagt av Leirmobonden: «Det er 40 aar siden nogen la merke til slik unaturlig flom her i Leirdøla.»)

1890

Det vart fortalt ei segn i Leirdalen um at det skulde ha budd folk i Tunsbergdalen i gamal tid. Olav Sande var uppi Leirdalen ein tur på dette bel, og skreiv det ned.

Leirdalen. Ho Thora Tunsberg.
Naar du vil til Jostra­dalen og fer frami­gjenum fraa Runnøy, kjem du til ein gard, som heiter Leirmo. Der kjem det ned ei elv, som heiter Leirdøla. Ho kjem fraa Leirdalen. Denne dalen er bratt paa baae sidur, til dess det ber fram aat gardarne; daa vert han litt flaa-are og flatare. Han er upp til  

1891

Vegjen gjennum Haukåsgjelet vart ferdig. Fyrr denne tid hadde han gange mykje høgare uppe.

1892

Avisa Sogns Tidende, Lærdal, kom ut tvo gonger i veka og kosta kr. 1,50 for halvåret.

1893

Det vart skote bjørn i Leirdalen.

1894

Gardarne på Alsmo slutta å støla på Solsete, medan husmennerne på Leirmo fortsette.

1895

NORMALTID.  Det vart innført normaltid, m.a.o. same tid yver heile landet. Fyrr hadde det vore lokaltider (Christiania Tid, Stavanger Tid, Bergens Tid o.s.b.). Men mange, særleg vestafjells, nytta enno lenge framyver lokaltid og normaltid jamsides. Fyrst etter at radioen var komen i meir vanleg bruk, gjekk ein heilt vekk frå lokaltid.

Det vart skipa sparebank i Jostedalen.

Blokkeberg vart utskilt frå Erik–Larsgarden. Stovehuset vart bygd, samt fjøs og smie. Fjøsen stod rett attmed hovudhuset, på hi sida av tunet; og smia stod omtrent der sauda­huset på nyefjøsen stend no.

1896

Dette året kom den fyrste større flaumen me kjenner til frå Brimkjedlen.

1897

SIX MILLION.  “National fanaticism, indeed, was not yet extinguished; but it burnt itself completely out in the vigorous insurrection led by Bar-Cocheba, the pseudo-messiah, in which nearly six million Jews lost their lives, together with the famous Rabbi Akiba, one of the pseudo messiah's most ardent adherents (135 A. D.).”

The Open Court, May, 1897 s. 270-271. 
(Frå meir pålitelege kjelder (Cassius Dio) skal talet vera rundt 580.000, som jo er nokso langt frå 6 millionar.) 

1899

BINDERSEN.  Ein nordmann søkte patent på ein type binders. Men papirklypa han fann opp var lite brukande, og vart aldri sett i produksjon. Betre typar bindersar meir like dei typarne me brukar i dag hadde då alt funnest i mange år. So bindersen er difor ikkje ei norsk oppfinning, slik mange trur.

1900

Utsikt fra det nederste av Tunsbergdalsbre nedover dalen visende den store dalfyldning og endemorenene foran breen. Sogn. 1900. J.R. fot. Tunsbergdalsbreens ende, Luster, Sogn. 7-9-1900. J.R. fot.

Det var storflaum frå Brimkjedlen. Elvi skifta fár og braut ned brui nedpå Leirmoøygarden. Den låg nedanfyr dei tvo som stend i dag. Brui i Leirdalen, som til då hadde stande i 100 år, gjekk òg med. Ho gjekk yver elvi der Andersgarden no hev gjerdet sitt.

Det vart bygd ei ny provisorisk bru på Leirmoøygarden; ho vart berre ståande i tri år.

Skydsstationer.

De nuværende skydsstationer (i 1900) er:
  Lyster: Fortun, Skjolden, Døsen, Alsmo.
  Jostedalen: Faaberg, Sperle.
  Hafslo: Marifjæren, Hillestad, Vollaaker.

Norges Land og Folk. 

Annastova vart på dette bel flytta frå Johanshaugen til Rasmushaugen, til omtrent der kårstova no stend. Ho vart påbygd og ogso nytta til vedskåle og reidskapshus.

Det vart sett upp ny fjøs i Andersgarden.

Omtrent som det såg ut på vårstølen rundt år 1900.  

De sædvanlige maaltider.

De sædvanlige maaltider er overalt i amtet fire: Bisk (frokost), dogurd (henimod middag), non (omkring kl. 3) og kveld eller kveldsmat (aftensmad). Fra nogle steder nævnes ogsaa en fyrebisk eller en frokost nr. 1, før man gaar til arbeide.
   Til bisk spises ofte smør, ost og fladbrød, ofte gjetost; sommesteder 3 gange i ugen kogt saltet fisk — brosme eller sei — og poteter, undertiden kjød med poteter eller spegeflesk med fladbrød med suppe. En ret, som kaldes «steikels», bruges ofte: flesk skjæres i smaa terninger og steges først, hvorefter man helder over en jevning, bestaaende af potetmel og skummet melk. Det hele steges under jevn røring, til det er saa fast som «kalvedans». Ogsaa potetkager med kaffe bruges til bisk. Kaffe er ikke brugt til stadighet til frokost, skjønt den ofte bruges, naar kreaturerne er tilsæters.
   Til dogurd spises grød og melk, mest bygmelsgrød, men ogsaa havregrød med sur melk, og om sommeren og ellers, naar der ikke er tilgang paa melk, bruges myse istedet.
   Til non bruges ofte sild og poteter, salt fisk og suppe, af og til kjød og flesk med poteter, undertiden ost med melk eller myse til.
   Til kvelds bruges grød og melk som til dogurd eller grød og myse eller bygsuppe.
   Kaffe angives ingenlunde som almindelig benyttet, undertiden bruges den til den saakaldte fyrebisk tidlig om morgenen med brød til.

Norges Land og Folk.